
چرا برخی افراد اصلاً بوی عطر را احساس نمیکنند؟ اختلالات بویایی
بیماریهای بویایی یا اختلالات بویایی دقیقا چه نوع پدیدهای هستند؟ اختلال حس بو چیست و چرا اتفاق میافتد؟ چرا این موضوع تا این اندازه اهمیت دارد؟ آیا بیبویی ارثی واقعا وجود دارد؟ تشخیص و درمان اختلال بویایی چه مراحلی دارد؟ اختلالات بویایی چه انواعی دارند و چطور از همدیگر متمایز میشوند؟ آیا عوامل ژنتیکی در ادراک بویایی انسانها موثر هستند؟ در این مقاله میخواهیم که پاسخهای مشخصی برای همین سوالات فراهم کنیم و از جنبههای بیشتری با قوای بویایی انسان و بیماریهای بویایی آشنا شویم.
بویایی و اهمیت حس بویایی برای انسانها
تصور اینکه زندگی ما بدون تجربه کردن بوی گل رز یا بوی قهوه صبحگاهی چطور میشد، واقعا سخت است. حس بویایی یا همان توانایی خاص برای تشخیص و درک بوها همیشه نقش مهمی در زندگی انسانها داشته و بعید است که کسی در طول زندگیاش به حس بویایی نیاز پیدا نکند.
حس بویایی نهتنها به شناسایی عطرها و روایح موجود در هوای پیرامون ما کمک میکند، بلکه برای لذت بردن از طعم غذاها نیز مهم است. شاید شنیده باشید که «مزه کردن» در درجه اول به بوییدن نیاز دارد و واقعیت نشان میدهد که این قضیه تا حدود زیادی درست است. آسیب دیدن حس بویایی، ابتلا به بیماریهای بویایی یا اختلال حس بو شدیدا باعث اختلال در زندگی میشود: ازدستدادن لذتهای ساده زندگی مانند خوردن و آشامیدن و ابتلا به افسردگی فقط تعدادی از پیامدهای ابتلا به بیماریهای بویایی هستند. علاوه بر اینها، اختلال حس بو یا ابتلا به بیماریهای بویایی میتواند خطرات حساستری را هم به همراه داشته باشد، ازجمله ناتوانی در تشخیص نشت گاز یا بوی غذاهای فاسد و مشکوک.
اما اختلال حس بو واقعا کمیاب نیست و آمارها نشان میدهند که فقط در ایالات متحده آمریکا حدود ۲.۷ میلیون نفر به اختلال حس بو یا بیماریهای بویایی مبتلا هستند. طبق گزارشها، حدود نیمی از انسانهای بالای ۶۰ سال نیز حس بویایی ضعیفی دارند.
آناتومی و فیزیولوژی حس بویایی
در قسمت بالایی و میانی بینی، یک ناحیه سلولی کوچک به نام غشای بویایی وجود دارد. این ناحیه خاص درواقع چندین ماده محافظتکننده مانند ایمونوگلوبولینها (آنتیبادیهایی که به عناصر خارجی مانند میکروارگانیسمها متصل میشوند) را ترشح میکند تا از ورود عناصر بیماریزا به درون سر جلوگیری کرده باشد. همچنین تعداد زیادی از پروتئینهای خاص با نام گیرندهها در این ناحیه سلولی موجود دارد که مواد شیمیایی یا ترکیبات بویزای موجود در محیط را جذب میکنند. هر گیرنده هم شکل خاصی دارد که با یک عنصر بویزای خاص متناسب است، مثل تناسب بین کلید و قفل.
گیرندههای بویایی بر روی حدود ۶ تا ۱۰ میلیون گیرنده شیمیایی در هر حفره بینی قرار دارند. گیرندههای جدیدی هم در دوران بزرگسالی تشکیل میشوند ــ یکی از نشانههایی که به ما میگوید مغز چگونه میتواند سلولهای عصبی جدید را در طول زندگی بسازد. هنگامی که نوعی تناسب بین یک ماده شیمیایی در محیط و یک گیرنده در سلولهای ناحیه بویایی شکل میگیرد، سلول عصبی سیگنالی را مستقیما به مغز در پیاز بویایی ارسال میکند.
اگرچه پیاز بویایی معمولا بهعنوان «اولین عصب جمجمهای» شناخته میشود، اما از نظر فنی نوعی عصب نیست، درحالی که بخشی از خود مغز است. بههرحال، سیگنالهای منتقلشده از پیاز بویایی به بخشهای خاصی از قشر مغز و حتی آمیگدال میروند؛ یعنی همان بخشی از مغز که با احساسات ارتباط دارد. از قشر بویایی اولیه هم سیگنالها به دیگر بخشهای مغز، ازجمله تالاموس و هیپوتالاموس، منتقل میشوند.
ژنتیک و درک بو
وقتی که درباره موضوع ژنتیک و درک بو صحبت میکنیم، بهوضوح میتوان گفت که ژنتیک همیشه نقش مهمی در چگونگی درک بو توسط انسانها دارد. بنابراین تفاوتها در ژنهای گیرنده بویایی به تفاوت در فرایند تشخیص بوها و شناسایی غلظت و شدت آنها منجر میشود. این تفاوتهای ژنتیکی میتواند بر حساسیت گیرندههای بویایی نسبت به بعضی از بوها و روایح تاثیر بگذارند و درنهایت نحوه تجربه کردن بوها را برای بعضی افراد به یک تجربه متفاوت تبدیل کنند. تحقیقات جدید نشان میدهند که تفاوتهای ژنتیکی در گیرندههای بویایی نهتنها بر فرایند تشخیص بوها تاثیر میگذارند، بلکه شدت ادراکی و ارزش ادراکی بوها را هم تغییر میدهند. همین ویژگی میتواند حس خوشایندی یا ناخوشایندی بعضی از عطرها را برای بعضی افراد به سطح بسیار متفاوتی برساند. با توجه به تفاوتهای ژنتیکی در گیرندههای بویایی، هر فردی همانطور که شناسه یا اثر انگشت منحصربهفرد خودش را دارد، از شناسه بویایی منحصربهفردی هم برخوردار است؛ به این معنی که توانایی هر انسان در تشخیص و ادراک بوها و عطرهای مختلف درنهایت با یک انسان دیگر تفاوت دارد.
با اینحال، درحالی که ژنتیک همیشه نقش مهمی در ساختار بویایی انسانها دارد، اما عوامل دیگری مانند سن، جنسیت و حتی نژاد هم میتوانند بر درک بوها تاثیر بگذارند. برای مثال، زنان معمولا از نظر حس بویایی نسبت به مردان بهتر عمل میکنند، درحالی که افزایش سن در همه موارد با کاهش عملکرد بویایی همراه است.
بیماریهای بویایی یا اختلالات بویایی
اصطلاحات مختلفی برای توصیف انواع بیماریهای بویایی یا اختلالات بویایی وجود دارند. در ادامه با جزئیات بیشتری درباره این اختلالات آشنا خواهیم شد.
۱. دیزوسمی
دیزوسمی یا اختلال در ادراک بویایی به تغییر در توانایی بویایی یک انسان اشاره دارد. این اختلال حس بو به دو نوع تقسیمبندی میشود: پاروسمی و فانتوسمی.
پاروسمی وقتی معنا پیدا میکند که بوی یک عنصر یا شیء آشنا برای کسی تغییر میکند یا چیزی که معمولا بوی خوشایندی برای کسی داشته است، حالا بوی ناخوشایندی پیدا میکند. برای مثال، بعضی افراد ناگهان احساس میکنند که قهوه بوی بنزین یا زباله میدهد.
در فانتوسمی، فرد بوی چیزی را احساس میکند که اساسا وجود خارجی ندارد، مانند احساس کردن بوی گندیدگی، بوی سیگار یا ترکیبات شیمیایی مانند آمونیاک، درحالی که هیچ کدام از این عناصر واقعا در محیط زندگی او وجود ندارند.
آیا ممکن است که افراد مبتلا به دیزوسمی با تغییرات چشایی هم مواجه شوند؟
بله؛ این احتمال وجود دارد که افراد مبتلا به دیزوسمی، با تغییرات در قابلیت چشایی خودشان مواجه شوند. تغییر در حس چشایی به انواع زیر دستهبندی میشود:
آگوسیا: ازدستدادن حس چشایی.
دیسگوسیا: اختلال در حس چشایی.
هیپوگوسیا: ضعیف شدن حس چشایی.
آیا امکان دارد که ابتلا به کرونا ویروس (کووید-۱۹) باعث ابتلا به دیزوسمی شده باشد؟
بله؛ کرونا ویروس (کووید-۱۹) میتواند باعث ابتلا به دیزوسمی شود. بعضی از افراد مبتلاشده به کووید-۱۹ گزارش دادهاند که بوی فاضلاب، تخممرغ یا گوشت گندیده، مرکبات فاسد و کپک را در چیزهای همیشگی و روزمره احساس میکنند. بعضی از این افراد هم میگویند که بوی نان تست سوخته یا چیزهای عجیبوغریب را در اشیای مختلف حس میکنند.
دیزوسمی چقدر طول میکشد؟
دیزوسمی میتواند از یک هفته تا چند ماه طول بکشد. در بعضی از موارد شدید، دیزوسمی میتواند به یک اختلال دائمی تبدیل شود. حتی این احتمال وجود دارد که ابتلا به دیزوسمی با علتهای مشابه، دورههای بهبودی متفاوتی داشته باشد. برای مثال، افراد مبتلاشده به کووید-۱۹ معمولا در عرض ۳ هفته از دیزوسمی خلاص شدند، اما رفع این اختلال حس بو در میان بعضی افراد به چندین ماه زمان نیاز دارد.
آیا دیزوسمی دائمی است؟
دیزوسمی معمولا دائمی نیست و در عرض چند ماه از بین میرود. اما مدتزمان بهبودی این اختلال حس بو به علت زمینهای ابتلا به آن بستگی دارد.
دیزوسمی چه علتهایی دارد؟
- علتهای ابتلا به دیزوسمی میتوانند بسیار باشند:
- آسیب مغزی یا تومور مغزی
- تب یونجه (رینیت آلرژیک)
- پولیپ بینی
- بیماریهای عصبشناختی مانند پارکینسون
- پرتودرمانی و شیمیدرمانی
- عفونت سینوسها (سینوزیت)
- سیگار کشیدن
- بعضی از داروهای کاهنده کلسترول خون (لیپیتور) و کاهنده فشار خون بالا (نورواسک)
- ویروسهایی مانند سرماخوردگی و کووید-۱۹
از تشخیص و درمان اختلال بویایی دیزوسمی چه میدانید؟
در بسیاری از موارد، دیزوسمی خودبهخود و با گذر زمان از بین میرود. در مواردی هم درمان دیزوسمی به درمان علت زمینهای بستگی دارد. برای مثال، پزشکان میتوانند پولیپ بینی را با جراحی بردارند یا از تجویز آنتیبیوتیک برای درمان عفونت سینوسها استفاده کنند. بعضی از متخصصان بر این باورند که درمان مبتنی بر بازآموزی بویایی (SRT) میتواند موثر باشد. در SRT، شما چندین بار در روز و در یک بازه زمانی چندینماهه در معرض تماس با بوهای شدید و غلیظ قرار میگیرید تا به مغزتان در بازآموزی نحوه مواجهه با بوها کمک کنید.
آیا میتوان از دیزوسمی پیشگیری کرد؟
از آنجایی که دیزوسمی علتهای مختلفی دارد، همیشه نمیتوان از این اختلال حس بو جلوگیری کرد. اما میتوان از اقدامات مختلفی برای کاهش خطر ابتلا به دیزوسمی و حفظ سلامت بویایی پیروی کرد:
- خودداری از لمس صورت، مخصوصا در مواقع ابتلا به سرماخوردگی یا هر بیماری دیگر
- ترک استعمال سیگار و انواع دخانیات
- شستن مکرر دستها در طول روز
۲. هیپوسمی
یکی دیگر از بیماریهای بویایی، هیپوسمی نام دارد که به کاهش حس بویایی اشاره میکند. افراد مبتلا به هیپوسمی درواقع در تشخیص و شناسایی بوها و عطرها دچار مشکل هستند و این کار برای آنها بهسختی انجام میگیرد. هیپوسمی اساسا نرخ ابتلای کمتری دارد. مثلا درحالی که حدود ۱۲ درصد از مردم آمریکا به یکی از بیماریهای بویایی مبتلا هستند، میزان ابتلا به هیپوسمی در میان آنها فقط به حدود ۳ درصد میرسد. البته خطر ابتلا به هیپوسمی و دیگر بیماریهای بویایی با افزایش سن انسانها بیشتر میشود.
هیپوسمی چه علائمی دارد؟
علائم هیپوسمی میتوانند ناگهانی یا بهتدریج در طول زمان آشکار شوند. این علائم معمولا شامل موارد زیر هستند:
- کاهش کلی حس بویایی
- مشکل داشتن در تشخیص بعضی از بوها
- مشکل داشتن در شناسایی تفاوتهای مهم در بین بعضی از بوها
توجه کنید که تا ۸۰ درصد از حس چشایی به حس بویایی بستگی دارد. درنتیجه، با ابتلا به هیپوسمی ممکن است که تغییراتی را هم در حس چشایی تجربه کنید.
هیپوسمی چه علتهایی دارد؟
علل شکلگیری هیپوسمی شامل ابتلا به بعضی از بیماریها، عوامل محیطی و مشکلات عصبشناختی میشود. اما شایعترین علت ابتلا به هیپوسمی، التهاب در ناحیه داخلی بینی است. بهعلاوه، مشکلات عصبشناختی هم میتوانند بر بخشی از مغز که مسئولیت حس بویایی را بر عهده دارد، تاثیر منفی بگذارند. مشکلات و بیماریهایی که میتوانند در ابتلا به هیپوسمی نقش داشته باشند، به ترتیب زیر هستند:
- آلرژیها
- عفونتهای باکتریایی، ازجمله رینوسینوزیت، وستیبولیت بینی یا عفونتهای سینوسی مزمن
- عفونتهای ویروسی مانند کووید، آنفلوآنزا یا سرماخوردگی
- پولیپ بینی
- انحراف تیغه بینی
- عدم تعادل در سطح هورمونها
- دیابت نوع ۱
- سوءتغذیه
- مشکلات دندانی مانند پوسیدگی دندان گسترده یا بیماری لثه
عوامل محیطی خاصی که میتوانند باعث ابتلا به هیپوسمی شوند هم شامل این موارد هستند:
- سیگار کشیدن
- مصرف بعضی از داروها، ازجمله بعضی از داروهای آنتیبیوتیک، آنتیهیستامینها و داروهای ضدافسردگی
- تماس طولانیمدت با بعضی از مواد شیمیایی مانند سرب و سایر فلزات سنگین
- پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن
- مصرف کوکائین
- مشکلات عصبشناختی مرتبط با هیپوسمی هم به این ترتیب هستند:
- بیماری پارکینسون
- بیماری آلزایمر
- مولتیپل اسکلروزیس (MS)
- هیپوسمی یکی از علائم رایج ابتلا به کووید-۱۹ است. در بسیاری از موارد، هیپوسمی را میتوان یکی از اولین نشانههای هشداردهنده برای ابتلا به کووید-۱۹ دانست. البته ابتلا به هیپوسمی لزوما به معنای ابتلا به کووید-۱۹ نیست. اما اگر بهطور ناگهانی با کاهش و تضعیف حس بویایی مواجه شدید، بهتر است که به پزشک مراجعه کنید.
هیپوسمی چه عوارضی دارد؟
هیپوسمی میتواند پیامدهای منفی گستردهای برای کیفیت زندگی داشته باشد. مهمترین نکته هم این است که هیپوسمی میتواند از تشخیص بوهایی که نوعی علامت خطر را به شما انتقال میدهند، جلوگیری کند؛ مانند:
- بوی آتش یا دود
- بوی نشت گاز
- بوی غذای فاسد
- بوی مواد شیمیایی سمی و خطرناک
- تشخیص و درمان اختلال بویایی هیپوسمی
جدای از ارزیابی چندبعدی که علتهای عصبشناختی و کووید-۱۹ را کنار میگذارد، مشاوره با متخصص گوش و حلق و بینی برای بررسی وضعیت سینوسها و داخل بینی بهمنظور تشخیص عفونت، رشد تومور یا وجود پولیپ ضرورت دارد. پزشکان همچنین میتوانند تستهای تشخیصی زیر را برای فرد در نظر بگیرند:
- آندوسکوپی بینی
- آزمایشهای تصویربرداری، ازجمله CT اسکن و MRI.
- آزمایشات حس بویایی
درمان هیپوسمی هم براساس شناسایی علت زمینهای و تلاش برای درمان کردن آن پیش میرود. این مراحل درمانی میتوانند شامل موارد زیر باشند:
- تغییرات سبک زندگی
- آموزش حس بویایی
- مصرف داروها
- جراحی
هر مورد هیپوسمی شرایط خاص خودش را دارد و درنتیجه درمانهای نیز میتوانند بسیار متفاوت باشند. اگر هیپوسمی شما به علتهای عصبشناختی و ابتلا به کووید-۱۹ ربط دارد، با پزشکان درباره گزینه درمانی متناسب با شرایط خودتان مشورت کنید.
تغییرات سبک زندگی
اگر هیپوسمی بهدلیل عوامل محیطی شکل گرفته باشد، با حذف عامل محرک احتمالا میتوان علائم هیپوسمی را برطرف کرد. برای مثال، اگر سیگار کشیدن باعث ابتلا به هیپوسمی شده باشد، با ترک سیگار میتوان حس بویایی را به حالت عادی بازگرداند. گاهی اوقات هم با دوری کردن از مواد شیمیایی میتوان حس بویایی را تقویت کرد.
داروها
استفاده از داروهای تجویزی تحت نظر پزشک متخصص میتواند به درمان علت زمینهای و کاهش علائم هیپوسمی کمک کند. برای مثال، اگر هیپوسمی بهدلیل آلرژیها شکل گرفته باشد، استفاده تجویزشده از آنتیهیستامینها یا کورتیکواستروئیدها میتواند موثر باشد. استفاده از آنتیبیوتیک برای درمان سینوزیت مرتبط با هیپوسمی هم میتواند علائم این اختلال حس بو را کاهش بدهد.
جراحی
در موارد شدید، ممکن است که فرد برای درمان هیپوسمی به جراحی نیاز داشته باشد. اما نوع جراحی مورد نیاز به علت زمینهای ایجاد هیپوسمی بستگی دارد. اگر هیپوسمی به علت انحراف تیغه بینی شکل گرفته باشد، شاید به سپتوپلاستی (بازسازی تیغه بینی با جراحی) نیاز پیدا کنید. شاید هم برداشتن پولیپ بینی از طریق جراحی برای بعضی افراد مناسب باشد.
هیپوسمی چقدر طول میکشد؟
این قضیه به علت زمینهای ابتلا به هیپوسمی بستگی دارد. بعضی افراد فقط برای چند روز با هیپوسمی درگیر هستند، درحالی که بعضیها هم ماهها یا سالها با علائم هیپوسمی درگیر میمانند. در بعضی موارد هم هیپوسمی میتواند دائمی و همیشگی باشد.
چطور میتوان از ابتلا به هیپوسمی پیشگیری کرد؟
همیشه نمیتوان از ابتلا به هیپوسمی پیشگیری کرد، زیرا پیشگیری از بروز علل زمینهای این مشکل در بسیاری از موارد ناممکن است. اما میتوان اقدامات زیر را برای کاهش خطر ابتلا به هیپوسمی انجام داد:
اگر در محل کارتان با ترکیبات شیمیایی آسیبزا تماس دارید، از وسایل محافظتی استاندارد و باکیفیت استفاده کنید.
اگر به بیماریهای نامبرده در قسمت بالا دچار هستید، چکاپهای دورهای را جدی بگیرید.
بهداشت دهان و دندان را رعایت کنید.
یک رژیم غذایی متعادل و سالم داشته باشید.
اگر سیگار میکشید، این کار را ترک کنید.
۳. آنوسمی
آنوسمی زمانی اتفاق میافتد که شما نمیتوانید بوها را تشخیص بدهید، چه بوی یک کیک تازه پختهشده و چه بوی جورابهای کثیف و بدبویی که در گوشهای رها شدهاند. آنوسمی معمولا یکی از عوارض جانبی ابتلا به سرماخوردگی یا عفونت سینوس است. البته حس بویایی ما همزمان با افزایش سن نیز ضعیفتر میشود و درنتیجه ممکن است که افراد بالای ۵۰ سال هم با آنوسمی طولانیمدت مواجه شوند. در بعضی از موارد، آنوسمی میتواند یکی از علائم ابتلا به بیماریهای جدی مانند آسیب مغزی تروماتیک باشد.
آنوسمی چه علائمی دارد؟
در صورت ابتلا به آنوسمی ممکن است که حس بویایی را بهطور ناگهانی یا بهمرور زمان از دست بدهید. در اوایل دوران ابتلا به آنوسمی ممکن است که بوهای آشنا را متفاوت احساس کنید؛ مثلا شاید احساس کنید که ادکلن محبوب شما، بوی ضعیفتری نسبت به گذشته دارد.
ابتلا به آنوسمی چه علتهایی دارد؟
آنوسمی میتواند از عوارض جانبی بسیاری از بیماریها و مشکلات باشد، ازجمله بیماریهایی که بینی را مسدود میکنند یا باعث اختلال در ارسال سیگنالها از سلولهای بویایی ویژه به مغز میشوند. مشکلاتی که بینی را مسدود میکنند، به ترتیب زیر هستند:
- پولیپ بینی
- سرماخوردگی
- آنفلوآنزا
- احتقان یا گرفتگی بینی
- عفونت سینوسها (سینوزیت)
- انحراف تیغه بینی
- تب یونجه یا سایر آلرژیها
- کووید-۱۹
مشکلاتی که تاثیر منفی برای گیرندههای درون بینی دارند:
- بیماری آلزایمر
- تومورهای مغزی
- مولتیپل اسکلروزیس (MS)
- فشار خون بالا
- سندرم کالمن
- بیماری پارکینسون
- سندرم شوگرن
از دیگر علتهای ابتلا به آنوسمی هم میتوان به این موارد اشاره کرد:
- مصرف بعضی از داروها مانند آنتیبیوتیکها و آنتیهیستامینها
- سیگار کشیدن
- ابتلا به چاقی (قرار گرفتن BMI یا شاخص توده بدنی در محدوده ۳۰ یا بالاتر)
- دیابت
- آسیب مغزی تروماتیک
در موارد نادری هم افراد بهطور مادرزادی با آنوسمی مبتلا میشوند و شاید بتوان از آن با اصطلاح بیبویی ارثی نام برد. این افراد در طول زندگی خود هرگز نمیتوانند هیچ بویی را احساس کنند یا تشخیص بدهند. حدود یک هزار نفر در آمریکا به آنوسمی مادرزادی مبتلا هستند.
فرایند تشخیص و درمان اختلال بویایی آنوسمی هم تقریبا مانند هیپوسمی و دیزوسمی است. البته تشخیص اولیه باید توسط متخصصان گوش و حلق و بینی انجام بگیرد.
آیا میتوان آنوسمی را درمان کرد؟
آنوسمی اغلب بهعنوان یکی از عوارض جانبی ابتلا به بیماریهای رایج بروز میکند. بنابراین پس از برطرف شدن علت زمینهای، دوباره میتوانید بوها را احساس کنید. البته اگر کسی به آنوسمی مادرزادی مبتلا باشد، باید بداند که هیچ درمان شناختهشدهای برای این مشکل وجود ندارد.
آیا میتوان از آنوسمی پیشگیری کرد؟
پیشگیری از ابتلا به آنوسمی در همه موارد امکانپذیر نیست، چون عوامل بسیار مختلفی میتوانند باعث ابتلا به آنوسمی شوند. بهطور کلی، محافظت از خود در برابر سرماخوردگی و سایر بیماریهای تنفسی میتواند خطر ازدستدادن بویایی به دلیل ابتلا به آنوسمی را کاهش بدهد.
آیا بدون حس بویایی هم میتوان طعم نوشیدنیها و غذاها را احساس کرد؟
بله؛ چنین چیزی امکانپذیر است، اما چشیدن طعم نوشیدنیها و غذاها هرگز مانند دوران قبل از ابتلا به آنوسمی نخواهد شد. زبان شما میتواند شیرینی، ترشی، شوری و تلخی را تشخیص بدهد، اما بدون حس بویایی دیگر نمیتوانید تفاوتهای ظریف بین طعمهای مختلف را شناسایی کنید.
[FAQ]
ندا احمدلو